Monica Maat

Geplaatst 7 december 2016

COLUMN: SPIJT NA DE ZONDE  Van beeldend kunstenares en schrijfster: AGNES FRIJLINK. Voor KUNSTSITE klik op:  Agnes Frijlink - Columns 

We hebben allemaal wel eens ergens spijt van. Spijt van iets dat we gedaan hebben of van iets dat we juist hebben nagelaten. Maar wat is spijt eigenlijk precies? En is er een verschil tussen spijt en berouw? Als ik het woordenboek erop na sla bevindt spijt zich meer in de egosfeer en gaat berouw dieper.
Berouw gaat gepaard met schuldbesef, het doet een beroep op het geweten. Je kan bijvoorbeeld wel spijt van hebben een foute aankoop, maar geen berouw. Maar ik kan wel zowel spijt als berouw hebben van het feit dat ik iemand opzettelijk heb gekwetst. In het geval van spijt zegt dat nog niets over mijn inzicht, want ik kan er spijt van hebben omdat ik doordat ik iemand gekwetst heb, ergens niet meer welkom ben. In het geval van berouw is de pijn van de ander tot mijn geweten doorgedrongen en is het gegeven van ergens niet meer welkom zijn bijzaak.

Hoe kom ik hier zo bij? Nou, dit gefilosofeer over spijt en of berouw begon toen ik gisteren in een van onze kunstboeken naar een werk van Masaccio zat te kijken. Het werk 'De verdrijving uit het paradijs' (1427) heb ik altijd erg mooi gevonden. Op plaatjes en vanaf dia's maakte dit al indruk, maar toen ik tijdens een reis met de lerarenopleiding van de kunstacademie naar Florence (in 1999) dit werk in het echt heb mogen zien, was ik helemaal verkocht.

Masaccio 'Verdrijving uit het paradijs'.

Waarom raakte dit werk mij wel en al die andere schilderijen die daar in de Santa Maria del Carmine hingen niet? Of beter, waarom raken al die andere werken uit de vroege renaissance mij niet of minder? Het is de vorm van expressie.
We zien geen statische onaanraakbare figuren, maar ook geen dramatische barokke overdrijving. We zien Adam en Eva van heel dichtbij (het werk is 225 cm hoog), ze zouden ons zo voorbij kunnen lopen. We zouden tegen elkaar zeggen '..., wat hebben die nou?'. 'Geen idee,...'. Ze zouden ons niet zien, ze hebben geen oog meer voor wat er om hen heen gebeurt.

Santa Maria del Carmine - Verdrijving uit paradijs links boven.

Adam en Eva worden uit het paradijs verdreven nadat ze van de door God verboden vruchten hebben gegeten die groeiden aan de boom der kennis van goed en kwaad. Masaccio situeert zijn voorstelling buiten het paradijs, dat is behoorlijk origineel. We zien nog net de poort waar ze doorgekomen zijn. Adam heeft zijn handen voor zijn gezicht geslagen. Uit verdriet, spijt, schaamte, berouw? Eva bedekt haar schaamstreek en borsten. Een opmerkelijk verschil. Waarom bedekt Adam zijn gezicht en niet zijn geslacht?

Wat Adam doet is wellicht wat kinderen ook doen en wat eigenlijk een oeroude reactie van ons allemaal blijft. Als ik de wereld niet zie, ziet de wereld mij ook niet. Ik ben er even niet. Adam keert in zichzelf. Wat is er gebeurd? Wat heb ik gedaan?
Eva bedekt haar kruis en borsten in het besef dat ze naakt is. Naakt? Naakt is nieuw, dat bestond daarvoor niet. Waarom bedekten ze na de zondeval niet de enkels of de oksels, maar de geslachtsdelen? Eva is gefocust op haar lijf en de consequenties die deze verdrijving voor haar heeft. En hoewel ook Eva niet naar buiten kijkt, ze heeft haar ogen gesloten, lijkt haar expressie meer op spijt dan op berouw.

Zoals Masaccio deze bijbelpassage heeft geschilderd lijkt er bij Adam sprake van schaamte voor wat hij heeft gedaan (berouw), bij Eva is er sprake voor schaamte voor haar naaktheid (spijt). Althans, zo zou je het kunnen zien.

Over naaktheid kon men ook ten tijde van Masaccio moeilijk doen. Preutse kerkvorsten hebben er waarschijnlijk voor gezorgd dat de edele delen van Adam en Eva eeuwenlang verscholen gingen achter vijgebladen. Bij een reinigingsbeurt in 1988 zijn die verwijderd.

Masaccio 'Verdrijving uit het Paradijs'(voor 1988).

De voorstelling blijft raken. De ingetogen heftige emoties vastgelegd in deze schitterende lijven. Lijven in beweging, schoorvoetend dezelfde kant op. Overigens wel met de zon in hun gezicht, misschien is dat een troost. De zon schijnt ook buiten Eden.


Agnes Frijlink

.